ŠTA SU KULTURNA DOBRA
Kulturna dobra su stvari i tvorevine materijalne i duhovne kulture od opšteg interesa koje uživaju posebnu zaštitu utvrđenu zakonom.
VRSTE KULTURNIH DOBARA
U zavisnosti od fizičkih, umetničkih, kulturnih i istorijskih svojstava kulturna dobra mogu biti:
1. Nepokretna – spomenici kulture, prostorne kulturno-istorijske celine, arheološka nalazišta i znamenita mesta
2. Pokretna – umetničko-istorijska dela, arhivska građa, filmska građa, stare i retke knjige
3. Dobra koja uživaju prethodnu zaštitu – arheološki lokaliteti; stara jezgra naselja; graditeljski objekti u celini kao i delovi sa istorijskim ili arhitektonskim vrednostima; spomenici posvećeni značajnim događajima i ličnostima; kuće u kojima su rođene ili su u njima radile zaslužne i istaknute ličnosti zajedno sa stvarima koje su im pripadale; zgrade i mesta u prirodi vezani za značajne istorijske događaje; spisi, kompjuterski, filmski ili video zapisi; slike u pokretu, tekstovi i snimci televizijskih programa, fotografski i fonografski snimci i na drugi način sastavljeni zapisi i dokumenti; knjige i kartoteke o evidenciji tih spisa, zapisi i dokumenti, tekstovi i snimci radio programa, kao i mikrofilmovi o njima, primljeni i nastali u radu državnih organa i organizacija, organa jedinica teritorijalne autonomije i lokalne samouprave, ustanova, drugih organizacija i verskih zajednica dok su od značaja za njihov tekući rad ili dok iz tog materijala nije izvršeno odabiranje arhivske građe (registraturski materijal); predmeti likovnih i primenjenih umetnosti, arheološki predmeti, etnografski i prirodnjački predmeti, novac, poštanske marke, odlikovanja, unikatni, retki ili istorijski značajni predmeti tehničke kulture, muzički instrumenti i drugi slični predmeti stariji od 50 godina; predmeti, knjige, dokumenti, pisma, rukopisi i drugi pisani i reprodukovani, odnosno filmski ili magnetski zapisi; slike u pokretu, fotografisani i fonografisani materijal koji se odnosi na istorijske događaje, kao i na rad istaknutih i zaslužnih ličnosti u svim oblastima društvenog života, bez obzira na vreme i mesto nastanka
U zavisnosti od svog značaja, kulturna dobra razvrstavaju se u kategorije:
1. Kulturna dobra,
2. Kulturna dobra od velikog značaja i
3. Kulturna dobra od izuzetnog značaja.
Kulturna dobra upisuju se u javni registar kulturnih dobara, selektovano prema vrstama.
Kulturno dobro i dobro koje uživa prethodnu zaštitu se ne sme oštetiti, uništiti, niti se može menjati njegov izgled, svojstvo ili namena bez saglasnosti.
Davanje predmetne saglasnosti, brigu o zaštiti i korišćenju kulturnih dobara obavljaju ustanove, osnovane od strane države za tu namenu.
Kulturno dobro i dobro koje uživa prethodnu zaštitu ne sme se iznositi niti izvoziti u inostranstvo, osim pod uslovima i na način kako je napred u tekstu navedeno.
PRAVA I OBAVEZE IMAOCA KULTURNOG DOBRA
Sopstvenik ili imalac, odnosno pravno lice koje koristi i upravlja kulturnim dobrom ima sledeća taksativno navedena prava u vezi kulturnog dobra:
– pravo da koristi kulturno dobro na način koji je nije protivan zakonu,
– pravo na pravičnu naknadu u slučaju zabrane korišćenja ili ograničenja korišćenja kulturnog dobra,
– pravo na naknadu štete koju trpi usled mere kojom je obezbeđena dostupnost kulturnog dobra javnosti
Visina pretrpljene štete usled mere kojom je kulturno dobro izloženo javnosti, utvrđuje se sporazumno, u skladu pravilima imovinskog prava, a u slučaju spora, visinu štete utvrđuje nadležni sud.
Takođe, sopstvenik ima pravo na naknadu štete koju trpi za vreme izvođenja mera tehničke zaštite na kulturnom dobru.
Sa druge strane, imalac ima i određene dužnosti povodom kulturnog dobra:
– dužnost da čuva i održava kulturno dobro i sprovodi utvrđene mere zaštite,
– dužnost da neodložno obaveštava ustanovu zaštite o svim pravnim i fizičkim promenama nastalim u vezi s kulturnim dobrom,
– dužnost da dozvoli naučna i stručna istraživanja, tehnička i druga snimanja, kao i izvođenje mera tehničke zaštite na kulturnom dobru u skladu s odredbama ovog zakona,
– dužost da obezbedi dostupnost kulturnog dobra javnosti
Kada su u pitanju troškovi čuvanja I održavanja kulturnog dobra, imalac je obavezan da sam snosi predmetne troškove, ali samo do visine prihoda ostvarenih korišćenjem kulturnog dobra.
Imaocu kulturnog dobra nije dozvoljeno da:
– koristi kulturno dobro u svrhe koje nisu u skladu s njegovom prirodom, namenom i značajem ili na način koji može dovesti do uništenja ili oštećenja kulturnog dobra;
– raskopava, prepravlja, prerađuje ili menja na bilo koji način koji može narušiti svojstva kulturnog dobra bez utvrđenih uslova i saglasnosti nadležnog organa
– rasparčava zbirke, kolekcije i fondove kulturnih dobara bez saglasnosti nadležne ustanove zaštite.
Sopstvenik je dužan da na poziv ustupi kulturno dobro radi izlaganja na izložbama organizovanim na osnovu ugovora o međunarodnoj kulturnoj saradnji, odnosno drugim značajnim povremenim izložbama, a na ovaj način ustupljeno kulturno dobro mora se vratiti sopstveniku najkasnije u roku od šest meseci od dana preuzimanja kulturnog dobra radi izlaganja, osim ako se drugačije ne dogovori.
UTVRĐIVANJE KULTURNIH DOBARA
Šta se sve ima smatrati nepokretnim kulturnim dobrom utvrđuje Vlada Republike Srbije, dok pokretna kulturna dobra u konkretnom smislu utvrđuje muzej, arhiv, kinoteka i biblioteka čiji je osnivač Republika Srbija, autonomna pokrajina, grad ili opština, a u kom postupku utvrđivanja se primenjuje Zakon o opštem upravnom postupku Republike Srbije.
REGISTAR KULTURNIH DOBARA
Nakon što se donese akt kojim se određeno kulturno dobro utvrđuje, vrši se upis istog u registar kulturnih dobara. Predmetne registre vode nadležne ustanove zaštite kulturnih dobara zaveisno od vrste dobra i lokacije gde se isto nalazi.
Međutim, za svaku vrstu kulturnih dobara vode se paralelno i centralni registri.
Centralne registre kulturnih dobara vode: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Narodni muzej u Beogradu, Arhiv Srbije, Narodna biblioteka Srbije i Jugoslovenska kinoteka.
Svaka ustanova kulture mora obavestiti centralni registar o utvrđenim kulturnim dobrima iz njene nadležnosti.
OGRANIČENJA PROMETA I EKSPROPRIJACIJA KULTURNIH DOBARA
Promet kulturnoh dobara ograničen je u skladu sa zakonom, a što znači da imaoci istih ne mogu po svom nahođenju nuditi ili prodavati dobra, bez ispunjenja zakonskih uslova odnosno poštovanja prava preče kupovine kulturnog dobra, a koje pravo ima nadležna ustanova zaštite. Što znači da tek ukoliko nadležna ustanova potvrdi da nije zainteresovana za preuzimanje odnosno otkup kulturnog dobra, njen imalac je ovlašćen da je otuđi, ali opet pod uslovima predviđenim zakonom.
Država može i jednostrano odlučiti da preuzme određeno dobro od njenog imaoca, u postupku ekspoprijacije, pod sledećim uslovima:
– ukoliko sopstvenik, odnosno korisnik nema mogućnosti ili interesa da obezbedi sprovođenje mera zaštite, pa preti opasnost da kulturno dobro bude uništeno,
– ukoliko se na drugi način ne mogu obavljati arheološka iskopavanja, i sprovesti mere tehničke zaštite na kulturnom dobru,
– ukoliko na drugi način ne može da se obezbedi dostupnost javnosti kulturnog dobra od velikog, odnosno od izuzetnog značaja,
Opšti interes za eksproprijaciju, odnosno administrativni prenos kulturnog dobra utvrđuje Vlada Republike Srbije.
PRIVREMENO ILI TRAJNO IZNOŠENJE KULTURNIH DOBARA IZ ZEMLJE
Kulturna dobra se privremeno mogu iznositi iz zemlje uz prethodno pribavljanje dozvole od strane nadležnog Ministarstva kulture.
Trajni izvoz kulturnih dobara moguć je samo u izuzetno opravdanim slučajevima, a opet nakon odobravanja nadležnog ministarstva.
Naime, Sektor za kulturno nasleđe Ministarstva kulture izdaje Rešenja za privremeno iznošenje kulturnih dobara u inostranstvo nakon što sopstvenik podnese zahtev Ministarstvu uz dostavljanje potrebne dokumentacije vezane za kulturno dobro.
Uvoz kulturnih dobara je slobodan, i pozitivno pravne norme Republike Srbije ne propisuju posebne uslove.
NEOVLAŠĆENO IZNOŠENJE KULTURNOG DOBRA U INOSTRANSTVO KAO KRIVIČNO DELO
Krivičnim zakonikom Republike Srbije, predviđeno je da se iznošenje ili izvoz kulturnog dobra, odnosno dobra koje uživa prethodnu zaštitu u inostranstvo, bez saglasnosti nadležnog organa, ima smatrati krivičnim delom za koje je propisana kazna od 6 meseci do 5 godina zatvora.
Teži oblik krivičnog dela, predstavlja iznošenje kulturnog dobra od izuzetnog ili velikog značaja, a gde je propisana kazna od jedne do čak osam godina zatvora.
